İNMESİZ YAŞAM MÜMKÜN!
Türk Nöroloji Derneği Başkanı Prof. Dr. Mehmet Akif TOPÇUOĞLU, Mayıs Dünya İnme Farkındalık Ayı kapsamında inmeden korunmanın yollarını anlattı.
İnmeyi bilmek neden önemli?
İnme sıklığı ülkemizin de aralarında olduğu modern toplumlarda giderek artmaktadır. Türkiye’de birkaç milyon ile ifade edilen inme geçirmiş kişi vardır ve bunlara her yıl bir neredeyse çeyrek milyon daha eklenmektedir. İnme erişkinde sakatlığın en sık nedenidir. Ve, inme ölüm nedenleri arasında üst sıralardadır ve ülkemizde yaklaşık yıllık 45.000 ölümden sorumludur. Ülkemiz nüfusun yaşlanması ve sağlık yönetimin gelişmesine paralel gelecek yıllarda inme sıklığının giderek artacağı söylenebilir.
İnme beyin damarlarının tıkanması veya beyin kanaması sonucu oluyor.
İnme sözcüğü beynin damarsal hastalıkları sonucu vücutta oluşan fonksiyon kaybını anlatıyor. Göz ve omurilikte de olabilir ama esas olarak beyin damarlarının tıkanması veya kanaması sonucudur. Her beş inmeden dördü damar tıkanmasına bağlıdır, beş inmeden biri de beyin içine olan örneğin yüksek tansiyona bağlı beyin kanaması veya beyin zarları arasına olan anevrizmaya bağlı kanamadır.
İnme hem “önlenebilir” hem de “tedavi edilebilir” bir hastalıktır.
İnme belirtileri nelerdir? İnme şüphesinde ne yapılmalıdır?
İnme her türlü beyin fonksiyonunun kaybedilmesine yol açabiliyor. Bunlar arasında ilk sayılanlar hep “yüzde kayma”, “konuşma bozukluğu” ve “kolda güçsüzlük”tür. Bu belirtiler halka öğretilmeye çalışılmıştır, çünkü kolay tanınabiliyorlar. Eğer belirtilerden biri varsa hemen yani derhal 112 aranmalıdır. El, bacak veya vücudun bir veya iki tarafında kuvvet kaybı, görme kaybı, baş dönmesi, dengesizlik, çift görme, beceriksizlik, istemsiz hareket ve yürüyememe inme sonucu gelişebilir. Ani hafıza kaybı, epilepsi nöbeti, ciddi baş ağrısı ve komaya kadar bilinç sislenmesi ve kaybı da inmeye bağlı gelişebilir. Varsa hemen 112’yi aramak ve hiç vakit kaybetmemek gerekir.
İnme tedavisi zamana bağlıdır. Hiç vakit kaybetmemek, düzelmesini beklememek ve hemen 112’yi aramak gerekir.
İnme ani gelişir. Tıkanma olgularında damar açıcı tedavilerin etkinliği zamana ve dokunun kan akımının kesilmesine olan dayancına bağlıdır. Zaman beyindir. Tedaviye ne kadar erken başlanırsa o kadar iyi sonuç alınır. Tıkalı beyin damarının açılması için ilk 4,5 saat içinde damar içine pıhtı eritici ilaçlar (Trombolitik denir) uygulanabilir. Daha etkili bir yöntem hastanede yapılan görüntülemelerde beyin damar tıkanıklığı saptanan hastalarda ilk gün içinde anjiografi ile tıkayıcı pıhtıya ulaşılarak dışarı çekilmesi ile damarın açılmasıdır. Trombektomi adı verilen bu işlem inme merkezlerinde yapılır.
Türkiye’nin imkanları inme hastalarını tedavi etmek için yeterlidir.
Türkiye'de Sağlık Bakanlığı ile inme biliminin akademik otoriteleri olan Türkiye Beyin Damar Hastalıkları Derneği ve Türk Nöroloji Derneği'nin yakın işbirliği ile önemli adımlar atılmış ve “Türkiye'de Akut İnmeli Hastalara Verilecek Sağlık Hizmetleri Yönergesi” 18 Temmuz 2019'da yayınlanmıştır. Bir yıl sonra yürürlüğe girmesi beklenirken pandemi nedeniyle bu Mart 2021'de hayata geçirilmiştir. O tarihten itibaren hızla ülke nüfusunun yaklaşık %90’ını kapsayacak şekilde (ki bu muazzam bir rakamdır) inme merkezi ve üniteleri tescillenerek hizmete girmiştir. Tam kapsama seviyesine ulaşmak için gayret devam etmektedir.
Ülkemizde inme merkezleri ve inme üniteleri nasıl çalışmaktadır?
"İnme üniteleri", batı ülkelerindeki "birincil inme merkezlerinin" ülkemiz için bir uyarlamasıdır. Bu hastaneler genellikle trombolitik tedavi uygulanabilen ve kritik ve ileri nörolojik tedavi yöntemlerine ihtiyaç duymayan hemen her hastanın yatırılabileceği merkezler olup sıklıkla daha küçük yerleşim yerlerinde bulunmaktadır. Bu hastanelerin yatan hasta ünitelerinde en az dört özel yatak bulunmalıdır. Hastane günün her saatinde bilgisayarlı tomografi ve bilgisayarlı tomografi anjiyografi yapabilmelidir. İnme ünitelerinin bölgesel bazda inme merkezi ile koordineli olarak çalışması beklenmektedir. İl sağlık müdürlükleri genellikle bu bölgesel akut inme tedavisi sisteminin oluşturulmasında rol alırlar.
“İnme merkezleri” ise nöroloji yoğun bakım üniteleri, her türlü nörogirişimsel işlemin yapılabileceği anjiyografi ünitelerinin yanı sıra günün her saatinde yapılabilen ileri görüntüleme, operasyon, nöroyoğunbakımda hasta takibi araç, imkan ve tesislerine sahiptir. Büyük beyin damarı tıkanması olan ve girişimsel veya nöroyoğunbakım tedavisi gerektiren tüm akut iskemik inme vakaları ile hemen hemen tip akut beyin içi kanamalar ile anevrizma kanamaları inme merkezlerinde yönetilmektedir.
Hangi hastalıklar kendini inme gibi gösterebilir?
Maalesef ülkemizde bir kişinin hipertansiyonu olduğu, şeker hastası olduğu, kan yağlarının yıllardır yüksek olduğu inme geçirdikten sonra anlaşılabiliyor. Örneğin kritik seviyeye kadar ilerlemiş böbrek bozukluğu yapmış bir diyabeti biz inme ile teşhis edebiliyoruz. Yukarıda bahsettiğimiz atrial fibrilasyon hastaların neredeyse üçte birinde var ama önemli bir çoğunluğuna biz inme geçirdikten sonra tanı koyuyoruz. Halbuki bunların tamamında inme önlenebilir bir durumdur.
Bazen inmenin altından kanser, vitamin eksikliği, başka önemli hastalıklar, uygunsuz ilaç ve madde kullanımı, travma, pıhtılaşma bozuklukları veya enfeksiyonlar çıkabilir. Az bir grubu da ailevi genetik hastalıklar oluşturur.
İnme geçirmemek için ne yapmalı?
Amerikan Kalp Birliği 2010 yılında gelecek 10 yıl içinde Amerikalılarda kardiyovasküler hastalıklar ve inmeden ölümlerinin %20 azaltma hedefi ile geniş bir kampanya başlatmıştı. Bu bağlamda inmeden “en baştan” korunmak ve “hiç inme geçirmemek için” yedi faktöre dikkat çekiliyordu. Bunlar “Sigara içme”, “Fiziksel olarak aktif olmama yani hareketsizlik”, “sağlıksız beslenme tarzı”, “şişmanlık”, “hipertansiyon”, “diyabet” ve “kolesterol yüksekliği” idi. Ancak Pandemi döneminde bu faaliyetler hemen tamamen durma noktasına geldi. Aynı dönemde ülkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından damar sağlığın iyileştirilmesine dair etkili çalışma ve kampanyalar yapılmıştır. Bunlar arasında “Türkiye Kalp ve Damar Hastalıkları Önleme ve Kontrol Programı (2021-2026)”, “Türkiye Diyabet Programı (2015-2020)”, “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı (2021-2026)”, “Ulusal Tütün Kontrol Programı-Eylem Planı (2018-2023)”, “Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı Yetişkin ve Çocukluk Çağı Obezitesinin Önlenmesi ve Fiziksel Aktivite Eylem Planı (2019-2023)” ve “Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı (2017-2021)” sayılabilir. Ancak Pandemi ve sonrasında yaşadığımız yüzyılın felaketi nedeniyle ciddi bir duraklama yaşandığı açıktır. Şimdi bu kampanyaları kalınan yerden tekrar başlamak, daha yükselterek tekrar hayata geçirmek gereklidir ve bu Sağlıklı Türkiye için olmazsa olmazdır. Amerikan Kalp Birliği bu bakış açısı ile geçen Ağustos ayında ‘Life 8 Essentials’ (‘Yaşamdaki 8 asıl gerekli’ diye çevirmiş olalım) kampanyasına başladı. Önceki gibi 7 faktörden alınan toplam puan değil sekizinci olarak eklenen “sağlıksız uyku” risk faktörü ile birlikte hepsinden 100 tam puan alma hedefi getirildi. Yani inme geçirmemek, kalp krizi geçirmemek, ve sağlıklı yaşlanabilmek ve uzun yaşamak için karnenizde 8 dersin tamamından iyi not almanız gerekmektedir.
Dört sağlık faktörü (vücut kitle indeksi, kan şekeri seviyesi, kan lipit seviyesi ve kan basıncı) ve dört sağlık davranışı (sigara içme, fiziksel aktivite, diyet ve uyku) hedefimizde olmalıdır.
Sigarayı derhal bırakmak gerekir.
İnme geçirmemek için sigarayı bırakmak, hiç içmemek ve dumana da maruz kalmamak gerekir. Yani yanınızda da içilmemelidir. Sigarayı bıraktıktan sonraki birinci yılın sonunda inme riski açısından bariz düşme olacaktır. İnmesiz yaşam için elektronik sigara, Nargile ve her türlü dumanı hayatımızdan çıkarmalıyız.
Kilo fazlası varsa zayıflamak gerekir.
Her şeyden önce vücut kitle indeksinizi bilmelisiniz. Bu kilonun metre cinsinden boyun karesine bölümüdür. İdeali 25 ve altında olmalıdır. Özellikle 30 üzerinde ise inme riski katlanır ve tıbbi yardım ile zayıflama ve fazlalıkları verme daha zaruri olur.
Sağlık yemek alışkanlığını hayata geçirmek zor değil.
Sağlıklı Diyet kategorisi özetle 5 bileşenden oluşur: Balık tüketimi haftada iki veya daha fazla porsiyon, kepekli tahıllar günde yaklaşık 100 gram ve meyve ve sebzeler günde 4,5 fincan eşdeğeri üzerinde olmalıdır. Yani, “Akdeniz mutfağı” diye tabir edilen mutfak ki bizim kültürümüzün bir parçasıdır, öneriyoruz. Balık, kepekli tahıl ve meyve sebze artırılmalıdır. Buna karşın Tuz ve Şekeri kesinlikle azaltmak gerekiyor. Tuz günde 1,5 gramın ve ilave şekerin ise kadınlar için günde 25 gram ve erkekler için günde 37,5 gramı geçmemesi gerekmektedir. Trans yağlar ve hidrojenlenmiş yağların ise hayatımızdan tamamen çıkarılması elzemdir.
Fiziksel aktivite ve egzersize hemen başlamak gerekir.
Haftada en az 150 dakika ve bir seferde en az 10 dakika olacak şekilde orta düzeyde aktivite (mesela tempolu yürümek gibi) veya en az 75 dakika daha ağır egzersiz (mesela koşmak gibi) yapmak kalp damar sağlığında fayda için minimum düzey olarak görülmektedir. Bunun üzerine çıkmak hedeflenmelidir ama ne kadar yapılırsa kardır ve faydalıdır. Hiç yoktan iyidir.
Kan basıncınızı ilk fırsatta ölçtürün ve 12/8 mmHg’i hedefleyin.
Hipertansiyon felç yapmadan yıllar öncesinden sessiz şekilde vücudu tahrip etmeye başlar. Ancak bu dönemde tespit ve kontrol ile inme önlenebilir. Kan basıncını bilmeden sağlıklı yaşam için olumlu adım atılmış olmaz.
Kan Şekeri düzeyinizi ölçtürün ve 100 mg/dL’nin altını hedefleyin.
Kan şekeri yüksekliği yani diyabet inmenin çok önemli bir nedenidir. Kan şekeri ideali 100 mg/dL ve Hemoglobin A1c (uzun süreli şeker maruziyetinin göstergesi) %5,7 altı hedeflenmelidir.
Kolesterol düzeyi bilinmeli ve düşürülmelidir.
Kan lipid (yağ) yüksekliği damar sertliği ve buna bağlı inmelerin en önemli nedenlerindendir. Total kolesterol düzeyi 200 mg/dL altında olmalıdır. 2022 düzenlemesinde non-HDL (yani tüm zararlı kan yağlarının toplamı) düzeyinin 130 mg/dL altında olması hedefi önerilmiştir.
İyi uyumak sağlıklı yaşamın temel bir gerekliliğidir.
Sağlık için bir erişkinin günde 7-9 saat arasında ve dinlendirici bir uykusu olmalıdır. İyi uyku hijyeni inme riskini bariz azaltır. Ne kısa ne uzun olmalı.
İnme farkındalık ayında sağlığa geniş ölçekten bakmak
Mayıs ayı ‘İnme farkındalık Ayı’ olarak belirlenmiştir. 9 Mayıs bu yıl Avrupa İnme Farkındalık günü idi. Avrupa inme organizasyonu bu gün bağlamında yayınladığı mesajlarında dört noktayı vurguladı: İlkin, inmenin Avrupa’da çok önemli bir ölüm ve sakatlık nedeni olduğunu belirttikten sonra inmenin korunabilir, tedavi edilebilir ve yönetilebilir bir hastalık olduğunu belirtmiştir. İkinci mesajı ise inme için birincil korunma, akut dönem yönetimi ve inme sonrası yaklaşıma dahil Ulusal ölçekte bir planlama yapılmasının zaruretidir. Üçüncü unsur sistemin çalışmasının ve kapasitesinin planlama, organizasyon ve dökümentasyon için gerekli olan verinin sağlanmasıdır. Sürekli veri toplanması ve bunların temelinde sürekli iyileşme hedefi esas görülmüştür. Son olarak da Avrupa’da akut dönem inme tedavisi ve sonrasında destek ve tedaviye ulaşımda eşitsizliğin önüne geçilmesidir. 2014’de İstanbul’da toplanan toplantısında Dünya İnme Organizasyonu konferansında yayınlanan Küresel İnme Beyannamesi’nde konulduğu gibi bu sayılanlar bir insan hakkıdır.
Sözün kısası
Sağlıklı olduğunu düşünmek yetmez. Bugüne kadar hiç doktora gitmedim sözü marifet değil. Damar hastalıkları belirli bir seviyeye ulaşmadan riskleri ortadan kaldırmak gerekir. Bunun için düzenli kontrole gitmek ama önemlisi yaşam tarzını değiştirmek ve damar dostu bir yaşam stilini benimsemek gerekir. Bu yemek, içmek, yürümek, uyumak yani gündelik yaşama dair her şeyde bir düzeni kapsar. Tüm dikkat ve özene rağmen inme gelişirse bunu hemen tanımak ve bilmek, en erken ve en iyi tedaviyi alabilmek için de derhal 112’yi aramak gerekir. Bu kabiliyet ülkemizde mevcuttur.
Prof. Dr. Mehmet Akif Topçuoğlu
Türk Nöroloji Derneği Başkanı (2021-2023)