Bugün Dünya Alzheimer Günü...

 

Heryıl bugün biz hekimleri olarak zorlu, acılı bir yolda gülerek, ağlayarak birlikte yürüdüğümüz yıllar içinde pekçok anı biriktirdiğimiz, beynin kitaplarda yazanlardan çok daha fazla sırrını bizlere gösteren, hayata bakışımızı değiştiren, kimileri yitirdiğimiz kimileri acıdır ki ellerimizin altından yaşarken kayıp giden sevgili hastalarımızı birbir anıyoruz.. 

Dünya çapında 55 milyondan fazla insan demans ile yaşıyor, 2030 yılına kadar  bu sayının 78 milyona ulaşacağı  tahmin ediliyor, 2025 yılına kadar tahmini demanslı insan sayısının %50'sine teşhis konulması bekleniyor. Çoğu ülke 2020–2021 döneminde COVID-19'un yayılmasını kontrol altına almak için karantina önlemleri uyguladığından, hareket kısıtlaması demans semptomları olan kişilerin sağlık hizmetlerine erişimini çok fazla engellemiş durumda ve önümüzdeki yıllarda etkilerini daha çok göreceğimiz düşünülmekte. 

2021 Dünya Alzheimer raporuna göre demansı olan kişilerin %75'ine henüz tanı konulmadığı tahmin ediliyor. Özellikle düşük ve orta gelir düzeyi olan ülkelerde bu oranın %90’lara çıkabildiği ;damgalama ve demans(bunama) konusundaki farkındalık eksikliğinin teşhis konulmasında büyük engeller yarattığı gözleniyor. 

Klinisyenlerin %83'ü, COVID-19 pandemisinin, bilişsel gerileme yaşayan kişilerin değerlendirmeye erişimini geciktirdiğini düşünüyor. 

Major nörobilişsel bozukluk" olarak da bilinen "demans" terimi, belirli bir hastalık değil, bir hastalık nedeniyle ortaya çıkan bir grup bulgudur. Hafızayı, davranışı, düşünmeyi ve sosyal yetenekleri bozarak, kişinin günlük yaşam aktivitelerine ve sosyal özerkliğine  engel olacak düzeyde bir bilişsel gerilemeye neden olur. Alzheimer hastalığı 65 yaş üstü kişilerde en sık görülen bunama nedeni olsa da tek neden değildir. Bunun dışında beyin damar hastalıkları, Parkinson hastalığı, enfeksiyonlar, sistemik hastalıklar da demansa neden olabilirler.  

Demans sıklığı yaşla birlikte artmakla birlikte, genç yaşlarda da görülebilmektedir. 65 yaş öncesi başlayan olguları ‘erken başlangıçlı demans’ olarak nitelendiriyoruz. 

 

Demansın 10 uyarıcı bulgusu:

• Unutkanlık

• Alışılagelmiş görevleri yapamaz hale gelme

• Konuşmada bozulma

• Zaman ve yer algısında bozulma

• İçgörü ve yargılamada kayıp

• İş planlama ve takip zorluğu

• Eşyaları yanlış yere koymak

• Duygudurumu ve davranışlarda değişme

• Yol, yön bulma güçlüğü

• İçe kapanma, sosyal ortamlara girememe

 

Alzheimer Hastalığında beyindeki değişiklikler hastalığın bulgularının ortaya çıkmasından 20-30 yıl önce başlamaktadır. Bu nedenle hastalık bulguları ilerledikten sonra tedavilerin faydalılığı sınırlı olarak kalmaktadır. Erken tanı önemlidir! Erken başlanırsa günümüzde kullanılan tedavilerin etkinliği daha uzun süreli olmaktadır. Yeni geliştirilen tedavi molekülleri aday hastaları belirleyip bulgular ortaya çıkmadan veya çok erken dönemde denenmektedir.

Alzheimer Hastalığı tanısının erken ve doğru konulması günümüzde çok değerlidir. Bu amaçla son geliştirilen tüm laboratuar testlerine Alzheimer Biyobelirteçleri diyoruz.  

Alzheimer Hastalığı Tanısını nasıl koyuyoruz?

Hastaların kişisel öyküsü ve ailede demansın olup olmadığı öğrenilerek başlanır. Böyle bir değerlendirme sonrası bilişsel testlerin yani ayrıntılı bir zihin muayenesinin ve nörolojik muayenenin yapılması esastır.

Alzheimer hastalarının bir bölümünde  ,genetik yatkınlık bulunmaktadır. Bu nedenle aile öyküsü, özellikle genç yaşta çok sayıda etkilenen aile üyesi olması genetik  araştırma yapmayı gerektirir. Alzheimer hastalığına bağlı bunama için bugüne kadarki en önemli genetik risk faktörü apolipoprotein ε4 genidir. Beyin onarımında rol oynayan beyin kolesterolünde yer alan bir proteini kodlayan bu genin ε4 alelinin taşıyıcılarının Alzheimer hastalığına bağlı bunama geliştirme risklerinin daha yüksek olduğu kanıtlanmıştır.

Bunun dışında üç farklı gen, özellikle genç yaşta başlayan otozomal dominant geçişli ailesel Alzheimer hastalığı ile ilişkilendirilmiştir. Amiloid prekürsör protein(APP), presenilin-1 (PS-1)ve presenilin-2 (PS-2) genleri, Alzheimer hastalığının yaptığı amiloid plakların toksik bir bileşeni olan Aβ42 üretim yollarında yer alan proteinleri kodlarlar. Otozomal dominant Alzheimer hastalığında herkuşakta Alzheimer hastaları bulunur, bunama başlangıcı daha erkendir ve daha hızlı ilerler. 

Kan testleri, değerlendirme sürecinde önemli bir adımdır unutkanlığa neden olabilen diğer klinik durumların dışlanması için mutlaka gereklidir; laboratuvar taraması, hematolojik değerlendirme, böbrek, karaciğer ve tiroid fonksiyonu, glukoz, elektrolit değerlendirmesi, vitamin seviyeleri ile enfeksiyöz kan belirteçlerini içerir. Rutin kan testleri dışında bunamaya neden olabilen diğer tedavi edilebilir nedenleri dışlamak için bilgisayarlı tomografi (BT) ve/veya manyetik rezonans görüntüleme (MRI) gibi beyin görüntülemeleri yapılır. Radyolojik incelemelerle hafıza ve düşünme sorunlarına neden olabilecek beyin tümörlerine, damar tıkanıklıklarına tanı koyabiliyoruz. Yapısal görüntüleme bulguları, tedavi edilebilir demansların komorbiditelerini ekarte ederek veya serebrovasküler hastalık gibi demans semptomlarını alevlendirebilecek durumların varlığını göstererek demans tanısına katkıda bulunur . Görüntülerde beyin atrofisi(küçülme)varlığı ve nerede olduğu , beyin omurilik sıvısı artışı ve MRG sinyalindeki değişiklik demansın altında yatan nedeni netleştirebilme özelliğine sahiptir.

Pozitron emisyon tomografisi (PET), fonksiyonel bir görüntüleme tekniğidir. Demanslı bireylerde PET, anormal protein birikimini ve kan akışını ve metabolizma bozukluklarını gösterir. Nörodejenerasyonla ilişkili anormal proteinlerin birikimini gösterebilen yeni PET görüntüleme yöntemleri ise Alzheimer hastalığında beyinde biriken ve doku bulguları olan amiloid plakları ve nörofibriller yumakları göstererek tanının doğruluk olasılığını arttırır. 

Beyin omurilik sıvısı incelemesi  hastalıklara yönelik çok değerli bilgiler vermektedir. 

Demans için en çok çalışılan beyin omurilik sıvısı biyobelirteçleri, amiloid beta 42'nin (Aβ42) monomerik formu, toplam tau (t-tau) ve treonin 181'de fosforile edilmiş tau'dur (p-tau-181) 

Beyin amiloid ve tau patolojisini yansıtan p-tau181, p-tau217 ve p-tau231 için kan bakısı yöntemleri de geliştirilmiştir ve uygulaması kolay ve diğer tanı destekleriyle birlikte hastalık varlığını kanıtlayan yöntemlerdir. 

 

Alzheimer Hastalığı Tedavisi: 

Hastalıktan korunmada, kolesterolden ve hayvansal gıdalardan fakir, zeytinyağı, meyve ve sebzeler, kuruyemişler, baklagiller ve kepekli tahılları içeren Akdeniz diyetinin düşünmeyi ve hafızayı iyileştirdiği kanıtlanmıştır.

Günlük ve yüksek dozlarda alınan alkol, uyuşturucular bilişsel işlevleri olumsuz yönde etkiler bellek ve bunamaya ve beyin damar hastalıklarının görülmesine neden olur. Uykunun kalitesinden ve süresinin yeterli olduğundan emin olunmalı ve düzensiz uyuyan kişinin bilişsel fonksiyonlarının sağlıklı olmayacağı bilinmelidir. 

Sosyal aktivitelere katılmak, dostlarla birlikte olmak, aile ziyaretleri depresyon için olduğu gibi hafıza ve bilişsel işlevlerin iyileştirilmesi için de en önemli davranışsal terapi yöntemlerinden biridir. 

Kognitif stimülasyon, zihini aktive etme, bilişsel faaliyetleri uyaran yöntemler; dikkatin konsantrasyonun arttırılmasına yönelik egzersizlerin etkililiği kanıtlanmıştır. Keyif veren yeni hobilere başlamak, yeni bir sanat, dil, enstrüman kullanmayı öğrenmek, bulmaca, sudoku, satranç oynamak, yeni şarkı sözleri ve ezgileri öğrenip söylemek, yeni tariflerden farklı yemekleri pişirmeyi denemek, kentin bilmediğimiz yolları, yerlerini keşfetmek, ve hatta evimize hergün gittiğimiz rotaları değiştirerek ulaşabilmek, kaybolup yol bulmak dahi etkili birer kognitif stimülasyon yoludur. 

 

Alzheimer Hastalığında Medikal Tedaviler

Halen dünyada ve ülkemizde kullandığımız ve iki grup ilaç  dışında sürmekte olan çok sayıda çalışma ve tedavide denenen ajan bulunmaktadır. 2003 ‘ten buyana 2021 yılında yeni bir molekül olan Aducanumab FDA tarafından hızlandırılmış ve etkinlik çalışmalarının sürmesi koşuluyla onay almış ilk ajandır, Alzheimer hastalığının altında yatan patofizyolojiye, beyindeki amiloid beta plaklarının varlığına yönelik ilk tedavidir ancak halen ilacın klinik faydası hakkında bazı belirsizlikler bulunmaktadır Amerika’da kullanılsa da Avrupa’da kullanımı ertelenmiştir ve etkinlik çalışmaları sürmektedir.

Son dönemde basında yer alan Transkranial Pulse Stimülasyon tedavisi henüz güvenliği dahil destekleyici bilimsel verilerin yeterli olmayışı nedeniyle kanıtlanmış bir tedavi yöntemi değildir ve bu nedenle onaylı bilimsel araştırmalar dışında kullanılması uygun görülmemektedir. 

 

Bugün Dünya Alzheimer günü! 

Bugün beynimiz için yeni planlar yapma günü! 

Bugün durup birkaç dakika düşünelim, hastalara ve yakınlarına desteğimizi esirgemeyelim, duyarlılığı arttıralım ve yeni tedaviler için umud edelim...

 

TND Demans ve Davranış Nörolojisi Çalışma Grubu Moderatörü

Prof. Dr. Neşe Tuncer'in